Met licht het beste uit mensen halen

Toine Schoutens onderzoekt al dertig jaar hoe hij door het spelen met licht en duisternis mensen beter kan laten functioneren. Aanvankelijk als psychiatrisch verpleegkundige, nu als directeur van Chrono Eyewear, het bedrijf achter de Propeaq bril. De turners, zwemmers, atleten en judoka's die deze bril op de Olympische Spelen van Rio de Janeiro gebruikten, behaalden 18 medailles, waaronder 6 gouden.

Hoe bent u ertoe gekomen om de Propeaq te ontwikkelen?

"Propeaq is ontwikkeld naar aanleiding van vragen van topsporters. Het begon met een telefoontje ergens in 2006 van Marcel Wouda, destijds zwemtrainer. Hij had een oud artikel van mij gelezen over jetlags en zei: 'We gaan over twee jaar met onze zwemploeg naar de Olympische Spelen in Peking. We verwachten dat onze sporters daar een redelijke jetlag zullen hebben en dat dat ten koste gaat van hun prestaties. Nu hebben we gelezen dat jij daar iets voor hebt.' Toen ben ik met hem en later ook met Jacco Verhaeren, toen hoofdcoach, gaan praten en van het een komt dan het ander. Samen hebben we een heel programma opgezet waarin we twintig Nederlandse zwemmers en zwemsters eigenlijk zonder een spoor van jetlag naar Peking hebben gebracht. En met succes: er waren gouden medailles voor de dames-estafetteploeg en langeafstandszwemmer Maarten van der Weijden. In de jaren daarna ben ik ook benaderd door andere topsporters en bonden, in judo, atletiek, turnen, wielrennen, schaatsen, enzovoort."

De meeste mensen zullen wel eens hebben ervaren wat een jetlag met ze doet, maar wat is het precies in fysiologische termen?

"Een jetlag is een vrij onschuldige situatie waarbij je slaap-waakritme niet in overeenstemming is met het dag-nachtritme op de plaats waar je bent. Dat bioritme wordt gereguleerd door een groep hersencellen die gevoelig zijn voor licht. Via deze cellen stimuleert licht de aanmaak van het stofwisselingshormoon cortisol en onderdrukt het het 'nachthormoon' melatonine. Verstoring van dat ritme leidt dus tot een ontregeling van het slapen en waken en ook van bijvoorbeeld je lichaamstemperatuur, bloeddruk en spijsvertering. Daardoor krijg je vermoeidheidsklachten en ben je uiteindelijk minder in staat tot het leveren van een prestatie. Er zijn grote individuele verschillen, de een heeft er veel meer last van dan een ander. Maar een topsporter die een jetlag in zijn of haar lijf heeft, gaat geen medaille winnen, echt niet. Je kunt een jetlag ook terugdringen door op tijd af te reizen naar de plaats van bestemming, maar dan moet je weken van tevoren aanwezig zijn. Vaak is dat praktisch onmogelijk en te kostbaar voor topsporters."

Hoe zag het programma eruit dat u voor de Nederlandse zwemploeg in Peking heeft ontwikkeld?

"Het algemene principe voor de voorbereiding is eenvoudig: als je naar het oosten vliegt sta je elke ochtend eerder op en ga je eerder naar bed. Dat doe je in stapjes van een uur per dag. Dus als je normaal gesproken om 8 uur opstaat dan sta je de volgende dag om 7 op mét licht, de dag daarop om 6 uur, dan om 5 uur enzovoort, telkens met dertig minuten blauw licht. En 's avonds ga je eerder slapen, want het is heel belangrijk dat je nog steeds hetzelfde aantal uren slaapt. Zo kun je je slaap-waakpatroon naar een vroeger of later moment brengen. Meestal begin je daar voorafgaand aan de reis mee en gebruik je op de plaats van bestemming nog enige tijd om je aan te passen. Je kunt het niet forceren en van de ene dag op de andere je ritme verschuiven, maar als je niet meer dan één of anderhalf uur per dag verschuift, kan het lichaam dat gemakkelijk aan. In de voorbereiding op Peking gebruikten we overigens nog lichttherapie-apparaten met tl-lampen en lichtwekkers. Nadat Jacco Verhaeren bondscoach van Australië was geworden belde hij opnieuw: "Het werkt prima, maar we moeten nu elke keer die grote lichtbakken de wereld over sjouwen. Heb je niets anders?' Samen met een student had ik al in 2007 een proefmodel van een bril gemaakt, een beugel met ledlampjes erin. Dat zijn we toen verder uit gaan werken, en dat is uiteindelijk de Propeaq-bril geworden."

Wat komt er allemaal kijken bij die ontwikkeling?

Dat start op basis van een programma van eisen dat ik samen met dit soort klanten opstelde. Zelf ben ik al meer dan dertig jaar bezig om met licht de stemming en de fysieke conditie van mensen te verbeteren, ik weet inmiddels aan welke specificaties voor golflengtes, lichtintensiteit en timing zo'n bril moet voldoen. Maar er komt veel kennis bij kijken en ik moet zorgen dat mijn kennis actueel blijft. Dat betekent veel lezen: over de ontwikkeling van leds en de drivers en voedingen daarvoor, over toepassingsgebieden in de sport en daarbuiten, over reguleringen voor het gebruik aan boord van vliegtuigen enzovoort. Dat zie ik als mijn belangrijkste taak om de concurrentie twee of drie stappen voor te blijven. Verder moet je partners vinden die de engineering en productie voor ons kunnen doen. Een ander belangrijk aspect is vormgeving. Er zijn wel meer lichtbrillen op de markt, maar zonder uitzondering zie je er daarmee uit alsof je van een andere planeet komt. Ik wilde een bril maken die mensen ook daadwerkelijk op willen zetten. Daarvoor hebben we een hele serie ontwerpen laten maken, en uiteindelijk gekozen voor het meest middle-of-the-road model. Hij moest er wel trendy uitzien, maar je moet er ook boodschappen mee kunnen doen zonder dat iemand je nastaart. Je loopt niet in een blauwe waas."

Tot nu toe gaat het vooral over toepassingen in de topsport, maar dat is maar een kleine markt. Heeft u ook andere markten op het oog?

"We richten ons zeker niet alleen op topsporters. Wij hebben deze bril voor drie belangrijke toepassingsgebieden ontwikkeld. Op de eerste plaats voor het tegengaan van de gevolgen van een jetlag. Niet alleen topsporters maar bijvoorbeeld ook frequent flyers hebben daar baat bij. De bril is ook geschikt voor het bestrijden van de winter blues, het bekende verschijnsel waardoor mensen in de winter moeilijker op gang komen. Door in de ochtend veel blauwachtig licht te geven komt de aanmaak van het stofwisselingshormoon cortisol beter op gang, waardoor je meer energie die in je lichaam ligt opgeslagen kunt vrijmaken. Het derde gebied vind ik persoonlijk het meest interessant. Ongeveer 15 procent van de Nederlandse beroepsbevolking werkt anders dan van 9 tot 5, met alle gevolgen van dien: mensen die langdurig op onregelmatige tijden werken worden minder productief, maken vaker fouten en krijgen problemen met slapen en met hun spijsvertering. Op de lange termijn hebben ze een vergrote kans op ziekten zoals obesitas en diabetes type II. Dan is er ook nog een overkoepelende toepassing. Met deze technologie kun je mensen tijdelijk meer energie geven. In plaats van een middagdutje te doen kun je met blauwachtig licht hetzelfde effect bereiken. Het werkt niet bij iedereen in dezelfde mate, maar over het algemeen krijgen mensen daardoor daadwerkelijk meer energie. Mensen zijn buitendieren, geen holbewoners. Als je de hele dag op het land werkt heb je geen behoefte aan een siësta. Maar wie binnen werkt wel, binnen is het namelijk wel vijftig keer donkerder dan buiten."

Dat zijn echt consumentenmarkten. Daar komt meer bij kijken dan bij het bedienen van alleen topsporters. In welk stadium zitten jullie met de opbouw van het bedrijf?

"Begin 2016 hebben we Chrono Eyewear opgericht, het bedrijf achter de Propeaq. We hebben private-equity-investeerders gevonden en zijn inmiddels met zeven medewerkers, al dan niet in deeltijd of ingehuurd Als klein bedrijf met beperkte middelen moet je creatief zijn. Marketing en sales is op dit moment de bottleneck. We hebben distributeurs in een aantal Europese landen rondom Nederland en daar loopt het goed, Duitsland en Oostenrijk moeten nog op gang komen, we zijn met Rusland bezig, Japan heeft zich onlangs gemeld. In 2017 mikken we op een verkoop van 2.500 Propeaqs, en als de groei doorzet worden dat er in 2018 twee tot vier keer zoveel."

Bij de toepassingsgebieden die je noemt kan ik me ook veel grotere aantallen voorstellen.

"Ja, dat is zeer zeker mogelijk. We zijn pas anderhalf jaar bezig en we zijn dik tevreden, maar alle begin is moeilijk. Een van de lessen die we geleerd hebben is dat we ons niet te veel op topsport moeten richten. De topsporters zijn geweldige ambassadeurs voor ons, maar het gevaar is dat mensen denken 'Zo'n bril is iets voor topatleten, niet voor mij.' Daarom mikken we nu ook op de breedtesport. Denk aan marathonlopers. Die trainen een jaar lang en betalen duizenden euro's om optimaal voorbereid aan de marathon van New York mee te doen, maar verschijnen daar dan met een jetlag aan de start. En we benaderen inmiddels actief de andere segmenten. We zijn bezig met een luchtvaartmaatschappij om hun frequent flyers te bereiken, en we hebben een aantal pilots gedaan met medewerkers van onder meer Holland Casino en de ANWB Alarmcentrale. In casino's is er nooit daglicht en mensen werken er tot diep in de nacht. In testen hebben we heel goede resultaten bereikt: medewerkers die de bril gebruiken hebben veel minder last van vermoeidheid en slapen overdag beter. Bij de ANWB precies hetzelfde. De Propeaq is geen wondermiddel, maar met name wat oudere mensen hebben er duidelijk profijt van. Uiteindelijk is het de bedoeling dat werkgevers een Propeaq als secundaire arbeidsvoorwaarde ter beschikking stellen aan hun mensen. Dat is interessant voor eigenlijk alle bedrijven waar nachtdiensten worden gedraaid en waar een kritische taak ligt: in controlekamers, op boorplatforms, bij defensie, metro's enzovoort. Het moet veel meer bekend worden dat licht essentieel is voor de gezondheid en voor het functioneren en dat de Propeaq daar een bijdrage aan kan leveren."

U vertelde eerder dat je de Daymaker [een lichtwekker, zie kader] niet goed beschermd had en dat uw product het daardoor aflegde tegen goedkopere kopieën. Hoe zit dat bij de Propeaq?

"Het model hebben we uiteraard geregistreerd. Veel van de kennis achter de Propeaq - welk deel van het frequentiespectrum effectief én veilig is, bij welke lichtintensiteit je de maximale onderdrukking van het hormoon melatonine bereikt -komt voort uit wetenschappelijk onderzoek. Deels heb ik dat zelf gepubliceerd, maar die kennis bevindt zich voor een groot deel in het publieke domein en is vrij beschikbaar. Wat we beschermd hebben is de wijze waarop het licht uiteindelijk op het netvlies valt. De Propeaq bevat een lichtgeleider en reflectoren die ervoor zorgen dat het licht heel gelijkmatig uit de lichtbron komt en zo op je netvlies wordt gestraald dat het effect maximaal is zonder dat het hinderlijk wordt. Dat hebben we vastgelegd in een serie octrooiaanvragen. Wat bovendien uniek is aan de Propeaq is dat er ook rode lenzen ingezet kunnen worden. Als het schema bijvoorbeeld zegt dat je tot 10 uur moet slapen maar je vlucht gaat om 8 uur, dan gebruik je die. Je lichaam denkt dan dat het nog steeds nacht is. Soms kun je 's morgens om 6 uur op Schiphol sporters zien met hun Propeaq met rode glazen op, plus een pet om maar zo veel mogelijk licht tegen te houden. Maar er gaan ongetwijfeld Propeaq-kopieën op de markt komen. En een octrooi is dan belangrijk, maar voor commercieel succes is het misschien wel belangrijker dat wij als eerste op de markt zijn, of als eerste FDA-goedkeuring in de VS te krijgen of de beste sporters als ambassadeur te hebben."

Gebruikt u zelf ook een Propeaq?

"Ik gebruik hem alleen bij reizen en sinds kort kunnen we hem ook leveren op sterkte. Zonder bril zie ik geen klap en dus krijg ik binnenkort mijn eerste eigen Propeaq op sterkte. Ik vind het zo'n slechte reclame om als ondernemer over je eigen product te zeggen dat het zo fantastisch bij je zelf werkt. Maar gelukkig ik heb een genetisch identieke tweelingbroer. Hij vliegt vier keer per jaar naar de westkust van de VS en heeft daar een verschrikkelijke hekel aan. Na terugkomst is hij altijd een paar dagen helemaal uit zijn ritme. Hij was erg sceptisch over de Propeaq, dus ik heb hem er een meegegeven en een schema voor hem gemaakt. Hij heeft mij moeten beloven dat hij dat exact na zou leven en dat is hem gelukt. Toen ik hem dit jaar 's morgens om 9 uur van Schiphol ophaalde, had hij helemaal nergens last van. Alleen op de tweede dag was er 's avonds een klein dipje, maar dat was ook zo over. Hij gaat mij echt niet naar de mond praten want daar schieten we allebei niks mee op, maar hij zei: 'Na al die jaren dat ik tegen die jetlags heb moeten knokken merk ik gewoon dat het echt werkt. Punt.'"